Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)
Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)
Asya Hun Devleti tarihte Türklerin kurduğu ve Orta Asya tarihinin ilk büyük devletidir.
Devletin merkezi Ötüken’dir. Hunların bilinen ilk kağanı teomandır. Şan-yü veya Tan-hu unvanını taşırdı.( büyüklük ve genişlik)
Mete MÖ 209’da tahta çıktı. Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan toplulukları ilk kez Hun hâkimiyeti altında toplamıştır.
Çin entrikaları sonucunda Ho-hanyeh, Çin hâkimiyeti altına girmek istedi. Ho-han-yeh ile Çin hâkimiyetini kabullenmeyen Çi-çi arasında taht mücadelesi başladı. Bu mücadeleyi, Çin’in desteğini arkasına alan Ho-han-yeh kazandı.
Böylece Hun Devleti, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı (MÖ 54).
İstiklali savunan Çi-çi önderliğindeki Batı Hunları’na MÖ 36’da Çin İmparatorluğu son verdi
Ancak taht kavgaları nedeniyle Doğu Hunları, Güney ve Kuzey olmak üzere tekrar ikiye ayrıldı. Kuzey Hun Devleti, Siyenpilerin istilası sonucu 156 yılında yıkıldı. Güney Hun Devleti’ne ise Çin İmparatorluğu
son verdi (216)
I. Kök Türk Devleti (552-630)
Tarihte Türk adını ilk defa resmî devlet ismi olarak kullanan Kök Türklerdir. Kök Türkler, Bumin Kağan liderliğinde Töles boylarını
kendilerine bağladı Avar Devletini yıkarak 552 yılında Kök-Türk Devleti’ni kurdular. Bumin Kağan, İl Kağan unvanını aldı. Ülkenin batı kısmının idaresini kardeşi İstemi Yabgu’ya verdi.
Mukan Kağan zamanında Kore’den Karadeniz’e kadar
uzanan sahada yaşayan bütün Töles ve diğer Türk boylarını, kuzeyde Kırgız Türklerini ve yabancı kavimleri devlete bağladı. Onun zamanında Kök Türkler dünyanın en güçlü devletlerinden biri oldu.
Mukan Kağan’dan sonra kardeşi Taspar Kağan (Ta-Po) devletin başına geçti.
Taspar Kağan’ın ölümünden sonra yaşanan
taht kavgaları sırasında Devletin batı tarafını yöneten Tardu, meydana gelen anlaşmazlıklardan yararlanarak 582 yılında
Batı Kök Türk Devleti’nin bağımsızlığını ilan etti. Bu olay ile I. Kök Türk Devleti,Batı ve Doğu olmak üzere ikiye ayrıldı.
630 yılında Doğu Kök Türk Devleti, Çinliler tarafından ortadan kaldırıldı. Batı Kök Türk Devleti ise 630 yılında Çin’e bağlandı.
II. Kök Türk Devleti (682-742)
630 yılında Çin hâkimiyetine girdikten sonra birçok Türk beyi Çin’e karşı isyan etti. Bunların en önemlisi Çin sarayını basmak isteyen Kürşat (639) isyanıdır..
Kök Türkler, Kutluk önderliğinde 682 yılında zafere ulaşarak II. KökTürk (Kutluk) Devleti resmen kuruldu
Kutluk Kağan, devleti derleyip toplayan anlamına gelen “İlteriş”
unvanını aldı. Tonyukuk ise “Apa Tarkan” unvanını alarak bütün askerî ve idari işlerin başına geçti.
İlteriş Kağandan sonra tahta kardeşi Kapgan Kağan geçti.
Kapgan Kağan,Türk boylarını hâkimiyet altına aldı.
Ardından Batı Türkistan’a yönelen Kapgan Kağan 701 yılında Demir Kapı’ya kadar ulaştı.
Kapgan Kağan’ın sert tutumu ve Çin entrikaları nedeniyle
Kapgan Kağan’ın öldürülmesi üzerine yerine oğlu İnel ondan sonrada İlterişin oğlu Bilga kağan olmuştur.
Bilge Kağan
ilk iş olarak boyların isyanını bastırmış ve devletin birliğini yeniden sağlamıştır.
Bilge Kağan’dan sonra devletin başına geçen kağanların yetersiz olmaları sonucunda II. Kök Türk Devleti, 742’de Basmil ve
Uygur isyanları sonucunda Uygurlar tarafından yıkılmıştır.
Uygur Devleti (744-840)
Uygur Devleti Orhun ve Selenga bölgesinde yaşayan Uygurlar,Karluk ve Basmil boyları ile birlikte II. Kök Türk
Devleti’ne son vermiştir. 744 yılında Kutluk Bilge
Kül Kağan, merkezi Karabalgasun olan bağımsız
Uygur Devleti’ni kurmuştur
üç yıl sonra Kutluk Bilge Kül Kağan ölmüş ve yerine oğlu Moyen Çor geçmiştir. Bu dönemde devletin sınırları batıda Siri Derya (Seyhun) Nehri boylarına kadar uzanmıştır.
Bögü Kağan zamanında Mani dinini kabul edilmiştir. Mani dini Uygurları zayıflatan en büyük etken olmuştur. Uygurları hareketsizliğe, et yememeye, savaş yapmamaya
teşvik eden bu din onların savaşçı özelliklerinin
zayıflamasına neden olmuştur. Fakat sonradan Uygurların
bilim, sanat ve edebiyattaki ilerlemelerine etki etmiştir.
Çin’in 821’den sonra entrika politikalrını uygulamaya başlamasıyla Uygurlar zayıflamış ve 840’ta Kırgızlar,tarafından yıkılmıştır.
Sarı (Kansu) Uygurları Çin’in kuzeyine göç etmişlerdir.. Sarı
Uygurlar günümüzde Kuzeybatı Çin’de yaşamaya devam etmektedir.Turfan Uygur Devleti Beşbalık, Turfan,Hoça ve Kaşgar‘ı içine alır.
Bu devlet, Orta Asya’nın ticaret yolları üzerinde olduğu için ekonomik olarak zenginleşti. Bununla birlikte kültür ve sanat alanında da gelişti. Turfan Uygurları, günümüzde Çin’e bağlı Doğu Türkistan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar
İlk Türk Devletlerinde Töre
Töre; sosyal düzeni sağlayan örf, âdet, gelenek ve
ahlaki değerlerden oluşan yazısız hukuk kurallarına denir.
Törenin oluşumunda; kut anlayışı ile kağanlar tarafından
konulan kurallar, kurultaylarda alınan kararlar ve kağanın
iradesiyle toplum içinde yavaş yavaş oluşan gelenekler etkili
olmuştur.
Kağanlar da dâhil olmak üzere bu töreye herkesin
uyması zorunludur. Töre, Türk toplumunda gerek kağanın
iktidarı gerekse devletin sürekliliği için önemli bir koşuldur.
Türk kağanları ülkelerinde adaletin sağlanmasına
büyük önem vermiştir. Orhun Kitabeleri’nde töre kelimesinin, on bir yerde geçmesi ve bunun altısının il ile birlikte kullanılmış olması bunun bir göstergesidir.
Ayrıca devletin varlığını devam ettirmesi, törelere
bağlılık ile ilişkilendirilmiştir.
Törenin en önemli değeri olan adalet de bu
yüzden mülkün yani devletin temeli kabul edilmiştir. Devlet
teşkilatlanmasında düzenleyici bir role sahip olan töre, kağanın hem keyfî hareket etmesini engellemiş hem de halkına adil davranması için bir kontrol mekanizması olmuştur.
Orhun Yazıtları’na göre Türkler, devleti evrenin yaratılış düzenine uygun bir tarzda şekillendirmiştir.
Buna göre gökyüzü ve yeryüzü yani bütün dünya Türk devletinin mekânını oluşturmaktadır. Türk kağanları ise “cihanşümul” yani bütün dünyanın hükümdarı konumundadır.
Yazıtlarda ilk Türk devletlerindeki egemenlik anlayışının
ilahi kaynaklı olduğu görülmektedir.
Türk kağanları, ordular sevk ederek savaşmak, Türkçe
konuşan ve Türk soyundan olan bütün toplulukları bir
devlet çatısı altında toplamak, birlik ve bütünlüğü sağlamak
zorundadır
Türklerde devletin kuruluşuna halkın katkısı da Orhun Yazıtları’nda bahsedilmiştir.
Bilge Kağan, Kül Tigin Yazıtı’nın başından sonuna kadar vermek istediği mesaj; Türk milletinin kıyamete kadar yaşayacağı düşüncesidir
1.Asya Hun Devleti'nin tarihteki önemi nedir?
Asya Hun Devleti tarihte Türklerin kurduğu ve Orta Asya tarihinin ilk büyük devletidir.
2.Asya Hun Devleti hangi yılda kuruldu?Merkezi neresidir?Bilinen ilk hükümdarı kimdir?
MÖ 220 Merkezi Ötükendir.Bilinen ilk hükümdarı TEOMAN dır.
3.Hun Devleti'nin en ünlü hükümdarı kimdir?Bu hükümdarın yaptığı faaliyet nedir?
Mete'dir Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan toplulukları ilk kez Hun hâkimiyeti altında toplamıştır.Çin'e seferler düzenlemiştir.
4.Hunlar hangi tarihte ne şekilde ve neden ikiye ayrıldı?
Çin entrikaları ve Ho-han-yeh ile Çin hâkimiyetini kabullenmeyen Çi-çi arasında taht mücadeleleri sonucu Hun Devleti, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı (MÖ 54).
5.Doğu Hunları'nın ikiye ayrılma sebebini,ne şekilde ikiye ayrıldığını yazarak bu devletlere kimlerin son verdiğini yazınız.
Taht kavgaları nedeniyle Doğu Hunları, Güney ve Kuzey olmak üzere tekrar ikiye ayrıldı. Kuzey Hun Devleti, Siyenpilerin istilası sonucu 156 yılında yıkıldı. Güney Hun Devleti’ne ise Çin İmparatorluğu son verdi (216)
6.Köktürklerin tarihteki önemini yazınız.
7.Köktürkler hangi tarihte kim tarafından merkez neresi olarak kurulmuştur?
8.Köktürklerin en parlak zamanı hangi hükümdar zamanıdır?Bu hükümdarın faaliyetlerini yazınız.
9.Köktürkler hangi yılda nasıl ikiye ayrıldı?İkiiye ayrılmasının sebebi nedir?
10.Doğu ve Batı Köktürkler ne zaman kim tarafından yıkılmıştır?
11.Uygurlar hangi yılda kim tarafından,hangi devleti yıkarak merkezi nerede kurulmuştur?
12.Böğü Kağan zamanında kabül edilen mani dininin Uygurlara etkileri ne olmuştur?
13.Orhun Anıtları kimler adına dikilmiştir?Bu anıtlar nerededir?İlk kez kim tarafından okunmuştur?
14.Töre nedir?
15.Orhun Anıtları'na göre kağanın görevleri nelerdir?
16.Bilge Kağan, Kül Tigin Yazıtı’nın başından sonuna kadar vermek istediği mesajı yazınız.